De term 'vernieuwingsonderwijs' kan verwarring opwekken: zo nieuw is het immers niet. Al in de loop van de negentiende eeuw ontstonden de eerste scholen die deze kindgerichte vorm van onderwijs aanhingen, zoals Montessori-, Dalton-, Freinet-, Jenaplan- en Vrije scholen. De huidige vernieuwingscholen zijn vaak gebaseerd op een mengvorm van twee of meer van deze onderwijsvormen. PrimaOnderwijs sprak met directeuren van twee vernieuwingsscholen om uit te vinden wat deze vorm van onderwijs vandaag-de-dag precies inhoudt.
tekst Inez van Goor
De leerstof en eindtermen in het vernieuwingsonderwijs zijn dezelfde als die van het klassieke onderwijs. Alleen de manier waarop de leerlingen onderwijs krijgen is anders. Zo gaan ze op basisschool de Windroos in Wijk bij Duurstede, net als bij Jenaplan- en Freinetonderwijs, uit van de ervarings- en belevingswereld van de kinderen. De leerkrachten spelen zoveel mogelijk in op onderwerpen die de kinderen in hun groep aandragen en stemmen hier hun les op af. Directeur Jan Overweel legt uit: 'Het gewicht van een pompoen uit de schooltuin leidde tot het opvragen van de geboortegewichten van kinderen. Dit werd gebruikt als introductie van getallen boven de 1000 in groep 5/6 met een praktische verwerking door dit geboortegewicht in zand in zakjes te stoppen. De getallen worden zo heel eigen, tastbaar en doorleefd. Op vrijdag tijdens de weeksluiting, een viering die essentieel is voor Jenaplanonderwijs, heeft de groep hier vol trots een presentatie over gegeven aan de rest van de school.' Daarnaast wordt de lesstof zoals bij Freinet zoveel mogelijk aangeboden in de vorm van een ervaringsgericht project. Zelf experimenteren en ontdekken staan hier voorop.
Op de Windroos wordt samengewerkt in verschillende didactische werkvormen die de leerlingen uitdagen en in staat stellen om op een zelfstandige, reflectieve, kritische en creatieve manier aan de slag te gaan. Leren samenwerken en werken aan sociale vaardigheden komen dan ook ruim aan bod.
De schoolkring is een voorbeeld van een werkvorm gericht op de interactie waarmee de samenwerking gestimuleerd wordt. Overweel vertelt: 'Eens in de drie weken komen een of twee kinderen van elke groep samen in de schoolkring. Er wordt een onderwerp op schoolniveau besproken waar ze zelf mee aan de slag moeten. Dit varieert van het organiseren van een activiteit zoals de schoenendoosactie tot het vinden van een oplossing voor het rondslingeren van jassen. De kinderen zetten de stappen die genomen moeten worden op papier en koppelen dit terug naar hun eigen groep. Samen brengen ze dit tot een goed eind, met een leerkracht op de achtergrond.'
Voor het werken aan de sociale vaardigheden maakt de school bewust geen gebruik van een methode maar van een praktijkgerichte werkvorm, namelijk de vergaderkring.
'In iedere groep liggen schriften met gespreksonderwerpen om gezamenlijk te bespreken. Hier worden door de leerlingen ideeën, felicitaties of klachten in geschreven. Zo kan een kind bijvoorbeeld opschrijven dat hij er last van heeft dat iemand tijdens het werken vaak onrustig is op zijn plek. De naam van dat kind wordt niet opgeschreven. Deze klacht wordt aan het eind van de week tijdens de vergaderkring in de groep besproken. De leerkracht laat de leerlingen met elkaar zelf naar oplossingen zoeken.'
De kracht zit hem volgens Overweel in het gemeenschappelijk maken van onderwerpen. 'Ook als er iets gebeurt wat meteen opgelost moet worden, zoals een ruzie, wordt iedereen in de groep uitgenodigd mee te denken over een oplossing. We wijzen niet naar schuldigen maar zijn met z'n allen verantwoordelijk voor de problemen die zich voordoen. Dit versterkt het wij-gevoel en is volgens mij een belangrijke reden dat er bij ons zo weinig gepest wordt.'
Op basisschool de Ontdekkingsreis in Driebergen is bewust gekozen om geen bepaalde onderwijsvorm of theorie in het bijzonder aan te hangen. De manier waarop je met elkaar omgaat is volgens directeur Jetske van der Greef het vernieuwingsaspect waar het om draait. 'Niet 'de leerkracht vertelt jou wat goed is voor jou' maar 'de leerkracht zoekt met jou wat goed is voor jou'. Natuurlijk moet de leerkracht bij jongere kinderen nog meer ondersteunen maar het idee is vanaf het begin hetzelfde. De leerkracht en het kind kijken samen en lopen het pad samen, de leerkracht als onderwijsdeskundige en het kind als deskundige die weet wat hij nodig heeft. Het is een full partnership waarbij het draait om samenwerken vanuit gelijkwaardigheid.'
Het onderwijs op de Ontdekkingsreis is aanbodgericht. De Greef: 'In principe bepaalt de leerkracht wat de kinderen moeten leren, maar ze krijgen de ruimte om in overleg te gaan als ze dingen anders willen. Als een kind kan laten zien dat hij iets wat behandeld gaat worden al kan, mag hij in overleg met de leerkracht iets anders doen. Wat dat is hangt af van het gegeven vak op dat moment. Tijdens taal is dit bijvoorbeeld werken aan een eigen boek, filmscript of stripverhaal. In de praktijk volgen veel kinderen gewoon het aanbod, maar alleen al het bestaan van de mogelijkheid om het anders te doen geeft ze een enorm gevoel van vrijheid.'
Dat keuzevrijheid belangrijk wordt gevonden, blijkt ook uit de inrichting van de donderdagmiddag. Dan worden er schoolbreed workshops gegeven. De kinderen kunnen kiezen uit diverse knutselactiviteiten en binnen- en buitenspelen, maar ook workshops als meditatie of massage behoren tot het aanbod. Ze kunnen zich hier van te voren zelf voor opgeven. 'Door de hele school heen zijn kinderen van verschillende leeftijden door elkaar in groepen bezig met de zelfgekozen activiteiten begeleidt door leerkrachten en stagiaires. De school gonst dan van de positieve energie', glundert van der Greef.
Op de Ontdekkingsreis is veel aandacht voor de sociaal-emotionele ontwikkeling. 'Wij gaan ervan uit dat als gedrag storend is, je iets in de weg zit namelijk je achterliggende angsten, gedachten en oordelen. Die sporen we op en daar praten we samen over door. Door kinderen op die manier in contact te brengen met wat er van binnen leeft leren ze begrip voor elkaars gedrag op te brengen in plaats van elkaar er op af te rekenen. De leerkrachten worden hier op school in getraind.'
Conflicten worden, net als op de Windroos, gezamenlijk opgelost. 'Samen met de kinderen zoeken we naar oplossingen, waarbij de leerkracht zich niet sturend maar bemiddelend opstelt. Ook hier is het belangrijk dat je niet boven maar naast elkaar staat.'
Op de Ontdekkingsreis staat de sociaal-emotionele ontwikkeling voorop. 'Dat is niet wat de overheid per se wil, die kijken alleen naar de cognitieve ontwikkeling. Zij gaan ervan uit dat het goed gaat als de leerresultaten goed zijn. Wij draaien dit om: de resultaten zijn altijd goed als jij je goed voelt. En onze praktijk wijst al bijna tien jaar uit dat dit werkt. We behalen goede leerresultaten met de kinderen ze stromen tot nu toe altijd uit naar het gewenste type vervolgonderwijs, dat in overleg met ouders, kind en leerkracht wordt bekeken.'